SIĞIRLARDA YAPAY TOHUMLAMA

Suni tohumlama bir gebe bırakma yöntemi olup, kızgınlıktaki ineğin rahmine boğa spermasının, özel bir aletle bırakılmasıdır.

Sığır  yetiştiriciliği  ve  ıslahında  sun’i  tohumlama  büyük  bir  önem  taşır. Damızlık sığır yetiştiriciliğinde işletmede mevcut ineklerden yüksek süt verimi yanında yılda 1 buzağı alınması temel hedeftir. Bu hedefin sapması halinde işletme verimliliği ve karı azalacaktır.

Üstünlüğü kanıtlanmış boğaların tohumları kullanılırsa suni tohumlama bir “ırk ıslahı yöntemi” haline gelir.  Dünya’da ırkların ıslah edilmesinde en çok kullanılan, en etkin ve en kolay yöntem suni tohumlamadır.

Kısa  bir  zamanda,  daha  az  emek  ve  masraf  harcayarak kalıtsal  verim  gücünü  arttırmak,  ancak  sun’i  tohumlama  metodunu  etkili  bir  biçimde  uygulamakla  mümkün  olur.

Hayvanların düşük olan bireysel verimlerini artırmanın tek yolu ırk ıslahıdır. Kalıtsal verim gücünün yükseltilmesi anlamına da gelen ırk ıslahının biri üstün erkek kalıtsal yapısının, diğeri de üstün dişi kalıtsal yapısının yaygınlaştırılması olmak üzere iki temel yöntemi vardır. Üstün erkek ve dişi kalıtsal yapılarının çok sayıdaki hayvana etkinlikle aktarılmaları suni tohumlama ve embriyo transferi teknikleri ile mümkün olabilmektedir.
Suni tohumlama ve embriyo transferi tekniklerinin hayvanlardaki kalıtsal ilerlemeyi hızlandırmaları yanında, genel hayvan hastalıkları içerisinde önemli bir yer tutan üreme organı hastalıklarının önlenmesi konusunda da çok önemli faydaları bulunmaktadır. Üreme organı hastalıkları özellikle doğal aşım sırasında boğalardan ineklere bulaşarak yavru ve süt veriminin düşmesine neden olurlar.

Tarihte  bilimsel  anlamda  ilk  sun’i  tohumlamayı  Veteriner  Hekim   E.I.IVANOFF, Rus  çarlığına  ait  çiftliklerde  1912  yılında  sığır  ve  koyunlara  uygulamıştır.  İlk  sun’i  tohumlama  Kooperatifi  1936  da  220  üye  ve 1070  inekle  Danimarka’da  kurulmuştur. Spermanın  dondurulabilmesi,  taşıma  kolaylığı,  sun’i  tohumlama  uygulama  pratikliği  sayesinde  bu  yöntem  bütün  ülkelerce  benimsenmiştir.

Türkiye’ye suni tohumlamanın ilk girişi Cumhuriyet dönemi Tarım Bakanlarından Sabri Toprak’ın bir Rusya ziyareti sırasında izlediği suni tohumlama yönteminin yerli hayvanlarımızın ıslahında kullanılabileceğini düşünerek Rus yetkililerden Türkiye’ye bir uzman göndermelerini rica eder. Aynı yıl Mihailof adlı bir Rus veteriner hekimi Türkiye’ye gelerek Karacabey Harasında at suni tohumlaması konusunda kurs açmıştır. Bu kursa ilk katılan veteriner hekimler sonraki yıllarda Türkiye’de ve kimi dost ülkelerde suni tohumlamanın gelişimine çok önemli katkılarda bulunmuşlardır.

1930’ların başlangıcından İkinci Dünya Savaşının patlak verdiği 1939 yılına değin geçen süreçte yerli sığır ve koyun ırklarımızın ithal boğa ve koçlarla çevirme melezlemesi yöntemi de kullanılarak ıslahı çalışmalarında suni tohumlamadan çok büyük ölçüde yararlanılmıştır. Özellikle Bursa-Balıkesir Bölgesinde yürütülen bu çalışmalar sonucunda Karacabey Esmeri Sığır Irkı ve Karacabey Merinosu Koyun ırkı geliştirilmiştir. Büyük bir başarı ile sürdürülen çalışmalar İkinci Dünya Savaşı sırasında özellikle suni tohumlama teknisyenlerinin askere alınması ve ödenek sıkıntısı gibi kimi nedenlerden dolayı aksamış, ancak 1950 yılından itibaren halk hayvanlarının suni tohumlama tekniği ile ıslahı yeniden başlayabilmiştir.

Yıllar itibariyle gittikçe artan sayılarda gelişen suni tohumlamanın Türkiye’deki tarihsel sürecinde donmuş spermanın devreye girmesi önemli bir kilometre taşı olarak kabul edilmektedir. 1970’li yılların başında İsveçli veteriner hekim POLSON,  Ankara’daki Lalahan Zootekni Araştırma Enstitüsünde Türkiye’de ilk kez donmuş sperma üretimini başlatarak tarihe geçmiştir.

Balıkesir’de sığır suni tohumlama çalışmalarına ilk defa 1985 yılında 3 ilçede Tarım İl Müdürlüğü tarafından başlanmıştır. Yıllar itibarı ile suni tohumlama çalışması ilin tamamına yayılmış olup, 1995 yılından itibaren serbest veteriner hekimlerin de çalışmalara katılması ile suni tohumlama uygulanan hayvan miktarı sürekli artmıştır. 2006 yılı Mart ayı itibarı ile Tarım İl Müdürlüğü suni tohumlama çalışmalarını tamamen özel veteriner hekimlere bırakmıştır.

Suni tohumlamanın faydaları

  • Suni tohumlama yolu ile bir erkek damızlıktan tabii tohumlamaya nazaran daha geniş ölçüde faydalanma imkânı vardır. Tabii çiftleşme ile bir boğadan ancak yaşadığı sürece ve senede 60-100 baş inek tohumlanabilirken, suni tohumlama ile aynı boğadan 20.000-25.000 baş inek tohumlanabilmektedir. Dondurulmuş sperma uzun süre saklanabildiğinden, sperması alınan boğa ölmüş olsa bile uzun yıllar kullanılabilir.
  • Erkek damızlıkların tohumları dondurularak yıllarca muhafaza edilebilmesi ve kısa zamanda pek çok yere gönderilebilmesi sayesinde sığırlarda üstün verimli erkek damızlık problemini çözmektedir.
  • Birkaç ineğe sahip küçük işletmelerin bir boğa edinmeleri hem zor, hem de pahalıdır. Doğal aşımlarda aynı boğa kullanılarak gerek aynı işletmede farklı hayvanların tohumlanması, gerekse  birkaç işletmede mevcut hayvanların tohumlanması durumunda hızlı bir şekilde ve çok kolay hastalık bulaşma riski, her zaman mevcuttur. Suni tohumlamada sperma üretiminde kullanılan boğalar ve bu boğalardan alınan spermalar bulaşıcı hastalıklar yönünden düzenli olarak kontrol edildiklerinden hastalık bulaştırma riski yoktur.
  • Suni tohumlamada kullanılan spermalar; kalıtsal özellikleri yüksek, yavru denemeleri yapılmış ve özelliklerini yüksek oranda yavrularına geçirebilen üstün nitelikli sağlıklı boğalardan elde edilmiştir.
  • Suni tohumlamada kullanılacak spermalar arasında tercih yapma şansınız vardır. Verimleri düşük yerli ırkların ıslahı, çok az masraf ve daha kısa sürede ancak suni tohumlama ile mümkün olabilmektedir.
  • Yetiştirici hayvanlarını istediği mevsimde tohumlattırarak doğumları ve dolayısıyla süt verimini toplulaştırabilir veya bütün bir yıla yayabilir.
  • Suni tohumlama ile tohumlanan hayvanların gebelik kontrolleri ve doğum tarihi kolayca takip edilir. Tohumlama tarihine göre bir sonraki kızgınlıkları takip edilerek hayvanın gebe kalıp kalmadığı anlaşılabilir.
  • Suni tohumlama öncesi üreme organlarını kontrol edilebilir. Bu sayede üreme organları ile ilgili hastalıkları tespit ve tedavi etmek kolaylaşır.

İneklerde kızgınlık (boğasaklık) belirtileri

  • İneklerin kızgınlıkları 16-24 gün (ortalama 21 gün)’de bir görülür. Normal bir kızgınlık ortalama 18 saat sürer.
  • Kızgınlığın başlaması ile birlikte inekte geçici bir iştahsızlık görülür.
  • O günkü süt veriminde azalma olur.
  • Kızgınlıktan hemen önce diğer ineklerin üzerine atlama isteği artar.
  • Çevreye karşı aşırı ilgi, temas kurma, diğer inekleri yalama davranışı, sık sık havayı koklama görülür.
  • Diğer hayvanların fercini koklamaz, kendisinin koklanmasına izin verir.
  • Gece diğer hayvanlar yatarken o ayakta durur.
  • Bazı hayvanlar bakıcısına normalin dışında ilgi gösterir.
  • Bel bölgesine masaj yapıldığında hayvan belini çökertir ve kuyruğunu kaldırarak biraz yana yönlendirir.
  • Hayvanda genel huzursuzluk, bağırma, gözlerin aşırı açılması ve bir şeyler arama davranışları görülür.
  • Ağzı salyalanır, hayvan heyecanlı ve sinirlidir.
  • Kızgınlığın başlangıcında daha sulu, kızgınlık ortasında ise daha kıvamlı şeffaf (çiğ yumurta akı) renkli çaranın görülmesi. Bu akıntı renksiz, ipliksi karakterdedir. Vulva dudağından aşağı doğru kopmadan uzayabileceği gibi kuyruk hareketleri ile etrafına da bulaşabilir. Bu akıntı, kızgınlığın hemen öncesinde kısmen görülür. Kızgınlık döneminde artar. Kızgınlıktan sonra azalır ve kesilir.
  • Vulva (ferç) dudaklarının kabarıklaşır, hafif sulanır ve iki parmak ile vulva dudakları aralandığında ferçinin iç kısmı kırmızı renk (havuç rengi) alır.
  • Bütün bu belirtilerin yanında ineğin kızgınlığının başında, ortasında ve sonunda kendi üzerine diğer hayvanların atlamasına izin vermesi çiftleşmeye hazır olduğunun en önemli delilidir. Kızgınlıktaki ineklerin bu refleksini gösterebilmeleri için ya serbest tip ahırlarda ya da merada barındırılmaları gerekir.
  • Kızgınlıktan birkaç gün sonra görülen kanlı akıntı ineğinizin gebe kalmadığının göstergesi değildir.

Suni tohumlamada başarı

Suni tohumlama uygulamasında başarıyı etkileyen 4 nokta bulunmaktadır.

  1. Kızgınlığı tespiti
  2. Tohumlanacak olan ineğin beslenme ve sağlık durumu
  3. Tohumlama yapacak olan veteriner hekimin başarısı
  4. Tohumlamada kullanılacak olan sperma

Dikkatli yetiştiriciler günde 3-4 defa hayvanlarını kızgınlık yönünden gözden geçirir. Yem yemeyen, huzursuz hayvanlara dikkat eder. Kızgınlık gösterenlerin tespiti tohumlamanın başarısını doğrudan etkiler. Kızgınlığın zamanında tespiti ve 12 saat sonra tohumlanması gebelik oranını artırır. İneklerde kızgınlık belirtileri genellikle sessiz ve sakin ortamlarda daha çok görülür. Bu neden genelde kızgınlıklar %55 oranında gece saat 01-05 arasında gözlemlenir. Bu sebeple kızgınlıkları tespit için sabah erken saatlerde kontrol önemlidir

İneklerde suni tohumlamada pratik olarak sabah kızgınlık gösterenlerin akşam; akşam kızgınlık gösterenlerin sabah tohumlanmasına özen gösterilmelidir. En iyisi kızgınlığın tespiti halinde veteriner hekimin haberdar edilmesi ve suni tohumlama zamanının buna göre belirlenmesidir.

Tohumlanacak olan ineklerin sağlıklı olması gebe kalma oranını olumlu etkiler. Bu nedenle ineklerin üreme organlarının sağlıklı olmasının yanında topallık, mastitis yanında diğer sağlık problemlerinin bulunmaması gerekir. Ayrıca ineklerin beslemelerine dikkat edilmelidir. İşletmede mevcut inekler kuru dönem, yeni doğum yapanlar, süt verimi yüksek olanlar, süt verimi daha düşük olanlar, tohumlanmamış dişi danalar ve düveler gibi yaş ve verim gruplarına ayrılması ve ihtiyacına göre beslenmeleri suni tohumlamada başarıyı doğrudan etkiler. Özellikle beslenme programında kaliteli kaba yem kullanımı ve kaba yem/dane yem dengesinin sağlanması gerekir. Kullanılan yemlerin sağlıklı depolanmaması, küflü dane yemler ve usulüne uygun hazırlanmamış silajlar suni tohumlama sonrası gebelik oranlarını düşürür, çoğu zaman gebe kalmış ineklerde gebeliğin değişik zamanlarında yavru atmalara sebep olabilir.

İnekler doğumdan sonraki 20-25.günlerde hafif bir kızgınlık belirtisi gösterebilirler. Ancak bu kızgınlıkta gebelik genellikle oluşmaz. Bu sebeple doğumdan sonraki 45.gün civarında oluşacak kızgınlık çok önemlidir. Bu sebeple bu dönemde inekler yakından takip edilerek kızgınlık belirlenir ve tohumlanırsa gebe kalma oranı en yüksek olur. Sonraki kızgınlıklarda gebelik oranı düşecektir.

Suni tohumlama yapacak uygulayıcıların sperma tankında mevcut spermaları usulüne uygun saklaması, yetiştiriciden alınan bilgiler ışığında tohumlama zamanını belirlemesi, suni tohumlama öncesi üreme organlarını hastalık, muhtemel gebelik ve kızgınlık yönünden muayene etmesi, suni tohumlamayı usulüne uygun olarak yapması ve suni tohumlama sonrası gerekli belgeleri düzenlemesi çok önemlidir.

Suni tohumlamada başarı ve başarısızlığın sadece veteriner hekimin veya sadece yetiştiricinin suçu ya da başarısı olmadığı; başarı için yetiştirici ve veteriner hekimin görevlerinin eksiksiz ve zamanında yapmaları gerektiği unutulmamalıdır.

Ayrıca tohumlamalardan geri dönmeler tekrarlanırsa iki gebelik arasındaki süre uzayacağından her yıl için bir yavru alınamamış olur. Bir hayvanda iki gebelik arası sürenin uzamasının en dikkat çeken nedenleri olarak tohumlamanın tekniğine uygun olarak yapılmaması, kızgınlığın tam olarak tespit edilememesi, besleme hataları ile hayvanların üreme organlarında mevcut olan hastalıkların teşhis ve tedavisi yapılmadan tohumlamanın uygulanması sayılabilir.

Hepimizin çok iyi bildiği gibi, çiftleşmeden sonra oluşan ve yeni doğacak yavruyu oluşturacak döllenmiş yumurtanın genetik materyalinin yarısı erkekten, yarısı da dişiden gelir. Ülkemizde yürütülen ıslah çalışmalarının sonucu olarak mevcut dişi sığırların verim özelliklerinin iyileştirilmesi yönünde çok güzel sonuçlar alınmıştır ve bu verim özelliklerinin daha iyi hale getirilmesinde en önemli etken suni tohumlamadır. Üstün verim özelliklerine sahip değişik boğalardan alınmış olan donmuş spermaları ilimiz genelinde faaliyet gösteren serbest veteriner hekimlerde bulmak ve çok uygun fiyatlara damızlık sığırlara uygulatmak mümkündür.

Suni tohumlamada başarının en önemli unsuru boğa seçimidir. Boğa seçiminde dikkat edilecek en önemli husus tohumlanacak ineğin özelliklerinin değerlendirilmesidir. İneklerin damızlık özelliklerinin değerlendirilmesinde vücut yapısı, ayak-bacak yapısı, meme yapısı ve süt verim özellikleri dikkate alınmaktadır. İşletmede mevcut ineklerin yukarıda belirtilen özellikler yönünden kusurları taraflarını ancak doğacak buzağılarında düzeltmek mümkündür. Bu sebeple tohumlama öncesi tohumlanacak ineğin özellikleri değerlendirilip kusurlarına yönelik üstün özelliklere sahip boğalara ait spermalarla tohumlanmalıdır. Yetiştiricilerimiz her ineğin özelliklerinin birbirinden farklı olduğunu, bu sebeple bir spermanın tüm inekler için ve en pahalı spermanın her inek için doğru sperma olmayacağını unutmamalıdırlar.

O halde üstün verim özelliklerine sahip boğa spermaları kullanıldığında, ineğin verim özellikleri çok iyi olmasa bile, üstün verim özelliklerine sahip babadan gelecek özellikler nedeni, doğacak yavruların üstün verimli bir hayvan olma olasılığı daha da artacaktır. Buradan çıkan sonuca göre sığırların ıslahı ve verimlerinin yükseltilmesi amacıyla yürütülecek tohumlama çalışmalarında olanaklar ölçüsünde kaliteli sperma kullanılmalıdır. İşletmede mevcut çok kaliteli bir dişi damızlığın kalitesiz bir boğanın sperması ile tohumlatılması durumunda yeni doğacak buzağının verimi arzu edildiği gibi ileriye değil geriye gider. Bunu önlemek için kaliteli boğaların spermalarının kullanılması şarttır.

Yetiştiricilerimiz tohumlamanın masraf değil geleceğe bir yatırım olduğunu, kaliteli sperma kullanmaları halinde doğacak buzağılardan oluşacak sürünün işletmenin verimini ve karlılığını attıracağını, dolayısı ile işletme karlılığının sperma bedelinin binlerce katını bulabileceğini unutmamalıdırlar.